Jeśli nie poradzimy sobie z odpadami, nie będzie mowy o gospodarce obiegu zamkniętego

Jak podkreśla Joanna Kulczycka, Komisja Europejska kładzie absolutny nacisk na to, by odzyskiwać jak najwięcej materiałów.

- To oczywiste, bo brakuje nam zasobów. Dlatego początkiem działań musi być minimalizowanie powstawania odpadów, czyli zmniejszenie materiałochłonności produkcji, a to powoduje, że musimy wykorzystać materiał wielokrotnie  - zauważa.

Jak mówi, trzeba też rozumieć, że GOZ właśnie tym różni się od zrównoważonego rozwoju, że patrzymy na cały łańcuch wartości.

Selektywna zbiórka, segregacja i recykling odpadów

Po ograniczeniu konsumpcji i powtórnym użyciu kolejnym stopniem w hierarchii postępowania z produktami jest recykling. Z dwoma pierwszymi radzimy sobie słabo, by nie powiedzieć, że nie radzimy wcale (na razie ciągle powodem do dumy jest wzrost PKB). Znacznie łatwiejszym zadaniem wydaje się być selektywna zbiórka i być może właśnie dlatego od niej zaczynamy „walkę” o wprowadzenie gospodarki o obiegu zamkniętym.

Po początkowych sukcesach także i tu znaleźliśmy się jednak w kryzysie.

W ubiegłym roku poprawiono co prawda błąd popełniony na samym początku reformy i wprowadzono jednolity system zbiórki odpadów w całym kraju (z podziałem na pięć frakcji), ale selektywna zbiórka nie potrafi przebić przez „ścianę” jaką jest niski poziom segregacji w zabudowie wielolokalowej. Polska podzieliła się na tę segregującą z domów wolnostojących i ew. małych wspólnot i tę, która lekceważy selektywną zbiórkę i czuje się bezkarna, bo w wielkich blokowiskach bardzo trudno skontrolować, kto wypełnia zobowiązania.

Co więcej, okazuje się, że wyzwania stawiane przez Unię Europejską na dziś nas przerastają. 50 procent recyklingu w przyszłym i 65 procent w 2035 roku to – przyznają niemal wszyscy – ponad nasze możliwości. Tym bardziej, że Komisja Europejska wprowadza właśnie nowe sposoby liczenia ilość odpadów poddanych recyklingowi. Sprawią one, że w wielu polskich gminach poziom recyklingu liczony dzisiaj na 40-50 procent spadnie do kilkunastu.

Dlaczego? Bo dzisiaj zapisujemy sobie w tabelkach ilość odpadów selektywnie zabranych, z którymi „Bóg jeden wie”, co się potem dzieje, a Unia chce wpisać tam odpady rzeczywiście poddane recyklingowi.

Jak ratować system

Sytuacja zagrożenia – a możemy o takiej mówić, bo polskim gminom już za chwilę grożą wielomilionowe kary za niewywiązanie się z poziomów recyklingu, a koszty zagospodarowania odpadów rosną gwałtownie - sprawiła, że rozpoczęliśmy poszukiwania dróg rozwiązania kryzysu.

Niemal wszyscy są zgodni co do jednego - nie opanujemy sytuacji bez wprowadzenia rozszerzonej odpowiedzialności producentów za opakowania wprowadzone na rynek. A to opakowania właśnie stanowią jeden z głównych problemów w zagospodarowaniu odpadów. ROP mogła obowiązywać w Polsce już od lat (de facto obowiązuje, ale w szczątkowej formie i z symbolicznym opłatami ze strony producentów), bo we wszystkich krajach Unii producenci  płacą za utylizację swoich opakowań, ale my czekaliśmy do końca – za rok i tak do wprowadzenie ROP zmusi nas unijna dyrektywa.

Przy okazji warto dodać, że producenci koszty, jakie poniosą na opłaty za wprowadzanie opakowań, przerzucą na klientów, ale to akurat jest elementem, który ma pomóc w promowaniu filozofii gospodarki obiegowej – klient będzie miał wybór między przykładowym żółtym serem pokrojonym i zapakowanym w kawałek papieru i dużo droższym, zapakowanym w foliowe pudełko.

Wszystkie strony są zgodne co do jednego – bez finansowania ze strony przemysłu, który odpowiada za wprowadzone na rynek opakowania, nie przyhamujemy szybkiego wzrostu kosztów zbiórki i zagospodarowywania odpadów. Na razie jednak swoją wizję działania systemu przedstawiają tylko przedsiębiorcy, strona ministerialna pozostaje na etapie zapowiedzi, także samorządy nie opracowały modelu działania ROP.  

Tymczasem pytanie jak ten system będzie działał i kto tak naprawdę na nim skorzysta (przemysł czy mieszkańcy reprezentowani przez samorządy) pozostaje kluczowe. Jest ono palące tym bardziej, że minister Henryk Kowalczyk przyznał właśnie, iż ROP ma działać na prawach wolnorynkowych. Można chyba zaryzykować twierdzenie, że z punktu widzenia samorządów niesie to ze sobą wiele niebezpieczeństw.

W ramach ROP producenci zobowiązani będą m.in. do pokrycia kosztu netto (po odjęciu przychodów ze sprzedaży surowców) selektywnej zbiórki i przygotowania odpadów opakowaniowych do recyklingu. Krajowe przepisy regulujące wdrożenie zasady rozszerzonej odpowiedzialności producenta mają zostać uchwalone do lipca 2020 roku, zaś konkretne rozwiązania wynikające z tej zasady muszą zostać uruchomione najpóźniej do 2023 roku.

Przygotowana przez Związek Pracodawców Eko-Pak, Polską Federację Producentów Żywności oraz Związek Pracodawców „Browary Polskie” koncepcja została zaprezentowana 7 sierpnia w Warszawie. Definiuje najważniejsze obszary w zakresie ulepszenia funkcjonowania całej gospodarki odpadami komunalnymi.

- Celem koncepcji jest wdrożenie zasad odpowiedzialności producentów za opakowania wprowadzone na rynek w ostatnim etapie ich cyklu życia, gdy stają się odpadami. Koncepcja zakłada usprawnienie systemu gospodarki odpadami komunalnymi w powiązaniu z systemem gospodarki odpadami opakowaniowymi w sposób efektywny i gwarantujący osiągnięcie celów jakościowych, czyli poziomów recyklingu - tłumaczy Krzysztof Baczyński, prezes Eko-Paku.

Aktywność samorządów

W myśl reformy z 2013 roku to samorządy są właścicielami odpadów komunalnych i to one odpowiadają za ich zbiórkę i zagospodarowanie. Eksperci – mimo że od reformy minęło już sześć lat – nadal jednak podkreślają, że gminy w zdecydowanej większości ze swojego władztwa nad odpadami nie potrafią zrobić użytku – większość samorządów nie ma pełnej wiedzy na temat swoich opadów. Za mało jest związków międzygminnych, za mało wspólnych instalacji. Co gorsza wobec problemów część istniejących związków się rozpada.

Poszczególne gminy mają także różne wizje  radzenia sobie z odpadami, jedyne co je ostatnio łączy to podwyżki cen. Te wprowadzane są solidarnie w całym kraju i mówimy o podwyżkach rzędu od 100 do 200 procent.

Wzrost kosztów gospodarki odpadami zaskoczeniem jednak nie jest, eksperci wielokrotnie podkreślali, także w rozmowach z PortalSamorzadowy.pl, że skuteczne zagospodarowanie odpadów musi kosztować. Więcej płacić mieliśmy jednak za wprowadzenie skutecznych rozwiązań. Tymczasem dziś ceny rosną, ale tylko w niewielkim stopniu oznacza to, że gminy wprowadzają lepsze i efektywniejsze metody, dzięki którym uda się spełnić unijne limity i zrobić krok w kierunku gospodarki cyrkularnej.

Co ze spalaniem

Choć Unia Europejska daje wyraźny sygnał, że spalanie nie jest procesem właściwym na zagospodarowanie odpadów, to ciągle trwa dyskusja na sensem ich termicznego przetwarzania. Kłopoty z pozbyciem się w Polsce tzw. frakcji wysokokalorycznej, czyli odpadów po segregacji, których nie można już składować (co pociąga za sobą wzrost kosztów systemu) spowodowało powrót do pomysłów budowy spalarni.

Wielu ekspertów przypomina, że wobec faktu konieczność uzyskania przez polskie gminy 65-procentowego poziomu recyklingu (a trzeba też  pamiętać, że w Polsce obowiązuje limit, który powala na przekształcenie termiczne maksymalne 30 procent zebranych odpadów komunalnych) spalanie nie ma przyszłości, nie wszyscy się jednak z tym zgadzają. O ile presja na budowę wielkich spalarni już praktycznie nie istnieje, to trwają liczne starania o budowę w Polsce małych spalarni, które dostarczałyby ciepło.

Andrzej Piotrowski, manager ds. waste to energy w firmie Veolia mówi: - Brak instalacji termicznego przekształcania w Polsce jest główną przyczyną wzrostu cen za odbiór frakcji kalorycznych. Instalacje wpisane do Wojewódzkich Planów Gospodarki Odpadami, a nie realizowane, blokują rozwój projektów ciepłowniczych, które mają największe szanse na realizację. Należy przede wszystkim zweryfikować projekty wpisane do WPGO, które nie zostały do tej pory zrealizowane.

Spytany o ostatnie zmiany w ustawie o czystości i porządku w gminie przedstawiciel Veolii dodaje: - Oceniamy je ostrożnie. Chodzi głównie o poprawkę, która pozwoli na przekształcanie termiczne odpadów wyłącznie w instalacjach określonych w rozporządzeniu wydanym przez ministra właściwego do spraw środowiska. Jeżeli na liście ministra środowiska znajdą się instalacje, które mają realne szanse na wybudowanie, to jest to jak najbardziej dobra wiadomość. Są to takie instalacje, które będą wytwarzać samo ciepło lub ciepło w skojarzeniu z energią elektryczną na potrzeby miejskich sieci ciepłowniczych.

Jak mówi - jeżeli jednak na liście ministra środowiska znajdą się ponownie instalacje wpisane do Wojewódzkich Planów Gospodarki Odpadami, które do tej pory nie zostały zrealizowane, to będzie to bardzo zła wiadomość.

- Pomimo naszych wątpliwości ta i inne zmiany wprowadzane przez ministerstwo otwierają ścieżkę dla planów budowy małych ciepłowni w wielu miastach – podkreśla przedstawiciel Veolii.

Problem z bio

Jedną spośród pięciu frakcji, na które dzielimy zbierane surowce są bioodpady i o ile zbiórka papieru, szkła czy plastiku przebiega nie najlepiej, to zbiorka bio - tragicznie.

A ma ona wręcz kluczowe znaczenie dla osiągnięcia wspomnianego 50-procentowego poziomu odzysku surowców.

- Szczere chęci Ministerstwa Środowiska, które wprowadzając odpady bio na listę surowców, chciało pomóc gminom w realizacji obowiązku recyklingu, niestety obarczone są brakiem rozpoznania możliwości kompostowania bioodpadów w kraju – mówi Paweł Głuszyński z Towarzystwa na Rzecz Ziemi.

Jak wylicza ekspert, ilość wytwarzanych rocznie odpadów zielonych wynosi 502 859 Mg, a kuchennych 4 372 839 Mg. Wydajność dedykowanych kompostowni dla bioodpadów wynosiła tymczasem 1 562 524 Mg/r. na koniec 2016 r. – było ich 194.

- Instalacje te mogą więc przetworzyć 32 proc. powstających bioodpadów lub 12,45 proc. w stosunku do wszystkich powstających odpadów komunalnych, jeśli ich ilość utrzymałaby się na niezmienionym poziomie. Jeśli będzie przyrastać jak dotychczas, to wydajność kompostowni zmaleje do ok. 10 proc. w 2020 r – tłumaczy Głuszyński.

Mają co prawda powstać nowe instalacje – według planów inwestycyjnych wybudowanych ma być 78 kompostowni o łącznej wydajności 1 178 317 Mg/r. Wraz ze starymi instalacjami ich wydajność zapewniłaby przetwarzanie 19 proc. odpadów komunalnych, zakładając obecny średni trend wzrostu ich ilości.

- Z taką istniejącą i planowaną wydajnością kompostowni oraz mizerną jakością selektywnej zbiórki odpadów czterech frakcji surowcowych nie da się zrealizować 50-proc. poziomu recyklingu odpadów komunalnych – ocenia nasz rozmówca.

Tu pomocna może być kolejna propozycja Ministerstwa Środowiska dotycząca zniesienia obowiązku dostarczania bioodpadów do RIPOK (regionalnych instalacji przetwarzania odpadów komunalnych), czyli w praktyce umożliwienie budowy własnych kompostowni przez gminy. Kolejną pozytywną propozycją jest wsparcie dla kompostowania przydomowego, poprzez zastosowanie zachęty ekonomicznej dla mieszkańców w formie obniżonej opłaty za odbiór odpadów – w innych krajach taka zniżka wynosi z reguły 30 proc., a opłata jest z kolei podwyższana dla ponadnormatywnej ilości wytwarzanych odpadów zielonych.

Niestety na tym nie koniec problemów, bo od 2020 roku do poziomu recyklingu będą mogły być zaliczone odpady zielone i odpady kuchenne przetworzone w instalacjach, które uzyskały decyzję (certyfikat) na kompost lub poferment spełniający odpowiednie wymagania jakościowe. Są one określone zarówno na poziomie unijnym, jak i krajowym.

Na poziomie krajowym reguluje je rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 czerwca 2008 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o nawozach i nawożeniu, wydane do ustawy z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu. Na jego podstawie, po przeprowadzeniu badań przez akredytowane instytucje, Ministerstwo Rolnictwa wydaje decyzję dopuszczającą kompost lub poferment do obrotu i stosowania jako nawozu lub środka wspomagającego uprawę roślin

Instalacje zweryfikowane z listy datowanej na koniec grudnia 2018 r. obejmują 25 kompostowni dla odpadów mogących przetwarzać odpady kuchenne (20 01 08) o wydajności 433 905 Mg/r. oraz 36 dla odpadów zielonych (m.in. 20 02 01, 20 03 02) o wydajności 309 750 Mg/r.

- Tak nikła wydajność instalacji z certyfikatem na swój produkt dodatkowo pogłębi problem z osiągnięciem poziomu recyklingu w Polsce. Staje się on coraz mniej realny, zważywszy że proces uzyskania decyzji przez instalacje na swój produkt jest trudny i czasochłonny. Najkrócej trwa to około roku, a w większości przypadków - blisko dwa lata. Trzeba będzie też zwiększyć poziom dostępnych środków na budowę instalacji do przetwarzania bioodpadów – ocenia Głuszyński.

Marzenia i rzeczywistość

Po lipcowej nowelizacji ustawy o czystości i porządku w gminach szef resortu środowiska Henryk Kowalczyk w licznych medialnych wypowiedziach mówił o korzyściach, jakie wprowadzone zmiany przyniosą w gospodarce odpadami. Kowalczyk zwracał przede wszystkim uwagę na problem ze śmieciami zmieszanymi.

- Choć jest ich stopniowo coraz mniej, to wciąż za dużo. Dyrektywa odpadowa nakłada na nas pewne obowiązki: w 2020 r. 50 proc., a w roku 2035 aż 65 proc. odpadów powinniśmy poddawać recyklingowi, a tylko selektywnie zebrane odpady nadają się do recyklingu. Drugi warunek to próg maksymalnie 30 proc. odpadów, jakie możemy spalać. W modelu docelowym nie więcej niż 10 proc. odpadów może trafić na składowiska. Ta nowelizacja ma pomóc w osiągnięciu tych celów - podkreślił.

Minister zapytany o to, jak wyobraża sobie system gospodarki odpadami za dekadę, odpowiedział, że dąży do modelu obiegu zamkniętego.

- Chciałbym zwiększyć udział surowców z recyklingu w produkcji nowych towarów, a tym samym zmniejszyć wykorzystanie surowców pierwotnych. Chciałbym, żeby surowce wtórne stały się towarem, żeby miały swoją wartość. Tak jak złom: z metalami nie mamy żadnych kłopotów - mówił.

Minister dodał, że wybór metody recyklingu może być wieloraki. "Kaucja, skupy surowców, być może automaty w typie butelkomatów - wybór metody może być wieloraki. Chciałbym, żeby była szansa i motywacja odzyskania tych środków, które wydawalibyśmy w momencie kupowania towaru - wymieniał.

Kowalczyk dodał, że warunkiem dokonania postępu będzie uruchomienie BDO, bazy danych o odpadach. - Styczeń 2020 r. w pełnej funkcjonalności. Kończymy budowę, zmieniliśmy stosowne przepisy. Ta baza ma śledzić wszelkie odpady. Począwszy od producenta czy importera, przez gminę, która odpady zbiera, po firmy zajmujące się transportem czy recyklingiem" - powiedział minister.

Niestety większość ekspertów nie podziela optymizmu ministra.

Krzysztof Choromański, ekspert Związku Miast Polskich do spraw gospodarki komunalnej, mówi:

 - Problem jest szerszy, a obecna nowela to kolejne zmiany, które nie poprawią działania systemu. Patrząc całościowo, trudno się tu dopatrzeć logiki. Po raz kolejny wprowadzamy jakieś rozwiązania na pół roku, za chwilę będą kolejne zmiany, w sumie nie za bardzo już rozumiem „taktykę” ministerstwa. To wszystko są doraźne ruchy pogłębiające chaos w systemie, który i tak przestał działać.

Zadaniem mecenasa Macieja Kiełbusa, eksperta Związku Miast Polskich i Związku Gmin Wiejskich ostatnie zmiany nie tylko nie poprawią sytuacji, a wręcz cofają system:

- Najsmutniejsze jest to, że przyjęte rozwiązania zaprzeczają celom nowelizacji. Bo zwiększenie kontroli nad systemem i jego uszczelnienie nie jest zrealizowane, obniżenie kosztów opłat podobnie. Wręcz odwrotnie - będziemy mieli system mniej szczelny i droższy – dodaje Maciej Kiełbus.

Większość ekspertów zgadza się też co do tego, że nie zrobimy postępu w gospodarce odpadami, jeśli nie zwiększymy kontroli nad jakością zbiórki przez mieszkańców, niezbędne są także kary dla lekceważących obowiązek recyklingu.

Nie brak także opinii, że konieczne będzie sięgnięcie po wzorce z innych krajów (Niemcy), gdzie mieszkaniec nie płaci tak jak w Polsce za śmieci ryczałtem (co nie mobilizuje do refleksji nad ilością produkowanych odpadów), a ponosi opłatę jedynie za odpady resztkowe, co z kolei zachęca do dokładnej segregacji, bo surowce (szkło, plastik, papier itd.) odbierane są za darmo.

- Powinno nam chodzić o to, żeby zdefiniować sposób działania w gospodarstwach domowych i przełamać odpowiedzialność zbiorową za wynik segregacji. Przy obecnej propozycji zmian przepisów gmina nadal nie będzie w stanie wyegzekwować jakości selektywnej zbiórki, przez co niemożliwe staje się osiągnięcie odpowiedniego poziomu recyklingu – ocenia dr Marek Goleń z SGH w Warszawie.

Jak mówi, nadal nie mamy w prawie centralnym definicji segregacji. Nie mamy więc również mandatów dla mieszkańców, którzy nie segregują, mimo iż właściciel nieruchomości, na terenie której mieszkają, to zadeklarował.

- Śmieci powinni segregować wszyscy. Niestety z projektu ustawy taki obowiązek nie wynika wprost. Sądy nie będą przychylne wobec gmin, które będą wymagać obowiązku selektywnej zbiórki od mieszkańców. W tym miejscu nadal mamy do czynienia z ułomnymi przepisami - dodaje.

Trochę optymizmu

Choć liczba problemów dotykających gospodarkę odpadami jest długa, to szukając pozytywów trzeba powiedzieć przede wszystkim o rosnącej świadomości społecznej. Coraz więcej osób przyjmuje „ekologiczny” styl życia, powstają stowarzyszenia i organizację kierujące się filozofią gospodarki obiegowej, coraz więcej mieszkańców rozumie też dokąd powinniśmy zmierzać. Oddolna presja zmienia także sposoby działania firm, już dziś liczne wielkie koncerny, które przez lata kojarzone były z niezdrowymi produktami i zalewaniem planety milionami opakowań chcą prezentować się jako proekologiczne i „zielone”.

Do optymistycznych argumentów zaliczyć także możemy działania Unii Europejskiej. Wisząca nad polskimi miastami i rządem wizja kar i postawienie wymagań, jakich sami nigdy byśmy sobie nie postawili, powinny wymusić zmiany.  Pytanie tylko kiedy one nastąpią i ile będzie nas kosztować ich wprowadzenie.