Rzecznik Praw Obywatelskich: państwo powinno płacić odszkodowanie za niesłuszne zarzuty i oskarżenia

Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił do Ministra Sprawiedliwości o rozważenie zmiany Kodeksu postępowania karnego tak, aby umożliwić obywatelom ubieganie się w trybie karnym o odszkodowania od państwa za niesłuszne przedstawienie zarzutów oraz niesłuszne oskarżenie.

• Obecnie za niesłuszne przedstawienie zarzutów i niesłuszne oskarżenie można dochodzić odszkodowania jedynie w ramach postępowania cywilnego.
• Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich taka procedura jest nieefektywna, uciążliwa i kosztowna. Obowiązek wykazania zasadności zarzutów spoczywa zaś na powodzie.
• W ostatnich latach nie brakowało wyroków uniewinniających znanych samorządowców od zarzutów. Te najsłynniejsze dotyczyły byłego prezydenta Olsztyna i aktualnego prezydenta Sopotu.

Jak przypomina rzecznik, dziś Kpk przewiduje, że za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie obywatel może uzyskać odszkodowanie od skarbu państwa. Decyduje o tym sąd w trybie karnym. Nie ma natomiast możliwości dochodzenia w tym trybie odszkodowania za niesłuszne przedstawienie zarzutów czy niesłuszne oskarżenie.

- Tymczasem sam fakt niesłusznego postawienia zarzutów czy niesłusznego oskarżenia może wyrządzić szkodę i krzywdę, za co władza powinna ponieść odpowiedzialność – uważa Adam Bodnar. Podkreśla przy tym, że wieloletnie utrzymywanie stanu oskarżenia czy przedstawienia zarzutów może prowadzić do wyrządzenia znacznych szkód o charakterze materialnym, rodzinnym i moralnym. Jak dodaje jest to szczególnie wyraźne, gdy dotyczy osoby, która wykonuje zawód zaufania publicznego lub prowadzi działalność gospodarczą.

- Gdy zarzuty dotyczą np. policjantów, komorników czy pracowników zajmujących wysokie stanowiska w służbie cywilnej, mogą oni być zawieszeni w czynnościach. Trzeba też się wtedy liczyć z ograniczeniami w kandydowaniu na określone stanowiska. Za najbardziej dotkliwą konsekwencję uznaje się utratę społecznego zaufania i dobrego imienia – stwierdza RPO. Przypomina, że w latach 2012 - 2013 r. do Sejmu zgłoszono projekty zmian w Kpk, mające na celu umożliwienie ubiegania się o odszkodowanie i zadośćuczynienie za „niewątpliwie niesłuszne” postawienie zarzutów lub „oczywiście bezpodstawne” oskarżenie.

Odnosząc się do jednego z projektów, Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa stwierdziła, że brak możliwości odszkodowania i zadośćuczynienia w przypadku nieuzasadnionego oskarżenia jest luką prawną, której nie da się pogodzić z art. 77 Konstytucji (prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez władze).

- Do zmian jednak nie doszło – przypomina Bodnar.

Obecnie można dochodzić takich roszczeń jedynie w ramach postępowania cywilnego, ale zdaniem Rzecznika procedura ta jest nieefektywna. Przypomina, że zgodnie z Kodeksem cywilnym, podstawę odpowiedzialności cywilnej organu władzy jest bezprawność jego działania, a obowiązek wykazania zasadności zarzutów spoczywa na powodzie.

Z orzecznictwa sądów wynika, że stan „bezprawności” jest trudny do wykazania w takim postępowania, a jednocześnie jest standardem wyższym niż „niesłuszność” aresztowania czy skazania zapisana w Kpk. Sąd Najwyższy uznaje, że postępowanie karne przeciwko obywatelowi może być uznane za bezprawne w myśl Kc przy oczywistym braku dowodów winy, świadomości sfabrykowania dowodów i niezachowania podstawowych przepisów procedury.